مافێ مرۆڤ و ئازادیا رادەربرینێ

ئازادیا رادەربرینێ و مافێ مرۆڤ و یان ئازادیا بیرورا ئانکو بووچوون مافەکێ سیاسیە د رێکا ئاخفتنا بیرورایا زاراڤێن ئازادیا رادەربرینێ هەندەک جارا  بکاردئێت، بو دێڤچوون لێگەڕایان و وەرگرتن و ڤەگوهستنا زانیاریا یان دروستکرنا بیروکەیەکێ بکاردئێت . مافێ مرۆڤ و ئازادیا رادەربرینێ گرێدایە ب ئازادیا سیاسی ,گرنگە پیڤەرا ئازادى سنوردار بیت و رێز ل تایبەتمەندیێن کەلتورێن مللەتێن جیاواز بگریت ,د پراکتیکێ دا مافێ ئازادیا رادەربرینێ ل هیچ ولاتێکی هەبوونا خو یا دروست  نینە، عادەتەن دەکەڤیتە بەر رەخنێ و کارەک نەدروست دهێتە وەسفکرن، وەک حالەتەکێ نەگوهداریکرن یان هاندان بۆ ئەنجامدانا تاوانەکێ.  مافێ مرۆڤ و ئازادیا بیرورا و دەربرین زۆرجارا دگەڵ هەندەک جۆرێ ماف و سنوورداری هەیە, وەک مافێ مرۆڤ و ئازادی پەرستن و ئازادی رۆژنامەگەری و ئازادیا خۆپیشاندانی یان  ئازادیا ئاشتیخوازانە مافێ ئازادیا رادەربڕین ل دیڤ ماددەیا 19یا جارامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ وەک مافەکێ بنەرەتی یێ مرۆڤ دهێتە ناسین و ل یاسایا ناڤدەوڵەتی مافێ مرۆڤ دا ل پەیمانی نێڤدەوڵەتی مافێ مەدەنی و سیاسی دا هاتیە ناسین ل ماددەیا 19یا ICCPR دا یا هاتی: “هەموو کەسەکێ مافێ ئەوێ چەندێ هەیە دێڤ بوچوونا خوە و راوبۆچوونا خوە بێژیت هەلبگرێت” و “هەموو کەسەکێ مافێ ئازادیا رادەربڕینێ هەیە وه كو ماف، ئەڤ مافە ئازادی دیڤدا دهێتە وەرگرتن،  وەرگرتن و بێلایەنی زانیاری و بیروبۆچونا هەموو جۆرا بخوڤە دگریت، دڤێت بێگوهدان سنوور وەکو چ بەشێوەیەکی نڤێسین و چاپکرنێ ل شێوەیەکێ هونەری و یان ب  هەر ئامرازێکی دی بیت هەڵبژارتنا تە  وەکو “د وتارەکێدا هاتیە: جێبەجێکرنا ئەڤان مافان “ئەرک و بەرپرسیارێتی تایبەت”  ب ستویێ خوڤە دەگرێت و “چدبیت یان رەنگە ئەڤە ببێتە هۆکاری وێ چەندێ سنوردارکردنەکێ و ” ل دەمێ پێوەیست بۆ “ڕێزگرتن ل ماف یان هندەک کەسێن دیتر ” یان “بۆ پاراستنا ئاسایشا نەتەوەیی، رێکخستن گشتی، و تەندروستی بۆ رایا گشتی یان قوناغەکا پێشڤەچوونێ .

و دیسان کارلێکرن تێکەلکرنا کۆمەلایەتی و کۆمەلگەهێ هەروەسا ( ڕیچارد مۆن ) وەک دەستپێکەك چەند پەیڤ و گوتن دیارکرنە کو بەحسێ هندێ دکەت کو مافى مروف  و ئازادیا رادەربرینێ پێویستە ب کارلێککەفتن و تێکەلبوون ب کۆمەلایەتیێ ڤە. ئاماژە ب هندێ دەت کو ب رێکا پەیوەندیان  تاک دشێت پەیوەندی و گرێدانێ دگەڵ ئەڤێن دی ژی دا  دروست بکەت وەکو ( خێزان و هەڤال و هەڤکاری ) چوون د ناڤ گفتوگۆ دگەل کەسێن دی یێن تردا تاك بەشداریێ د پێشکەفتنا مەعریفەتێ د کۆمەلگاهێ دا دەکەت . دەستپێکا ئازادیا بیروراو و دەربرین هەر دەستپێکا چەمکی مۆدێرن ئازادیا مافێ مرۆڤ و بیروبوچوونا و دەربرین ڤەدگەرت بۆ سەدەیێن ناڤەراست ل چەرخێ کەڤن یێ مەلك و پاشایەتی ئانکو مەزن و یەکگرتوویا ل دیڤ شۆرشا  ل سالا 1688دا، پاشایێ ئینگلتەرا جەیمسی دویەم داگیرکر، و ویلیامێ سێیەم پاشایێ ئینگلتەرا و شاهژنا مارا دویەم یا ئینگلتەرا مافی مرۆڤ و هاونیشتمانیان ل فەرەنسا لە سالا 1789 و پشتێ شۆڕشا فەرەنسا، کو تێدا هاتبوو: ئازادیا بیرورا وەکو مافێ مرۆڤ و دەربرین ل ئەمریکا هەوال هەبوو د هەمان دەم و  ماوەدا ئازادیا بیرورا و دەربرین بکەت مافەکێ بنچینەیی بینەرەت، بەلێ ل ئەمریکا سەرکەفتی نەبوو د جێبەجێکرنا مافێ مرۆڤ و ئازادی بیرورا و دەربرین ل دەستوورێ 1776 و 1778 کو ئەڤ بەندە ل سالا 1798دا لادایە  دژایەتیی لێ هاتە کرن و ژ ئەگەرێ کۆچکرنێ ژ رۆژهەلات بۆ ولاتێن رۆژئاڤا و تێکەلبوونا کولتوران دین ئاینان و ئامرازێن پەیوەندیێ یێن مۆدێرنی وەک ئینتەرنێت، دونیایێ مەوجەکێ نوی یێ مشتومری لەسەر پێناسەیا خراپکاری و زیان گەهاندن ب تایبەتی لەسەر هێماێن دینی  بوو، ل دوماهیکا سالا 2005 و دەستپێکا سالا 2006 دا دونیا بو ئاراستەی لڤاندن و هەلچوونا سیاسی و میدیایی و دینی ئو لڤان دوماهیکا لڤین و جموجولیا ل ئەوروپا دەستپێکر و دیڤدا هەموارکرنا یاسای یا کەڤن  یا پێویست ب خراپ بکارهێنانا هێمایێ ئاینییەکان دکەن، کو هەرچەندە د یاسایێن ئەوروپادا هاتیە دیتن، بەلێ ل نوکە دا بدەگمەن جێبەجێ دەکەن، بەلێ دگەڵ بلاڤبوونا  کۆچبەران بۆ ئەوروپا لە ولاتێن نە ئەوروپی، زۆرا ولاتانێن ئەوروپا خۆە ژ دۆخێکی یاسایی نەدروست ڤەکێشا ڤەدزی ژ ئەگەرێ هەبوونا ئەوان ماددەێین یاسایی ل یاسا ئەوان هێشتا یا هەی بۆ نموونە دبرگەیێن 188 و 189 ل یاسایا تاوانێن نەمسا و برگەیا 10ی یاسای تاوانی یا فینلاند و برگەیا 166ی یاسای تاوانی ئەلمانیا و برگەیا 147ی یاسای تاوانی هۆلەندا و برگەیا 525ی یاسای تاوانەکانی ئیسپانیا . مافێ مرۆڤ و ئازادیا نەرێنی ئازادیە ل دەستتێوەردانا ئەوان کەسێن دیتر ئازادیا نەرێنی ب شێوەیەکی سەرەکی پێویستە ب ئازادیا لایەنێن دەرەکی  و پێچوانە و بەرۆڤاژی وێ ئازادییا، یا پۆزەتیڤانە (دەستکەفتێ هێز و سەرچاوەیێن پێوەستێن بۆ دەرێکخستنا دیارکرنا شیانێن تاکی). و  ئیسایا بەرلین ئەم جێوازیە د وانەیەکیدا ب ناڤ و نیشانێ “چەمکەکێ  ئازادیێ” دا لە سالا 1958دا ناساندن و دریاکرن. چەمکی نێگەتیڤ یێ ئازادی ب زۆری د بەرگری  لیبرالی یێ ئازادیی یە دەستوورییە نمونەیێن کۆمەلگەها لیبرالییا دیمۆکراتی وەک ئازادی جووڵانەوە و ئازادیا مافێ مرۆڤ و دین و ئازادی رادەربڕین و دژی ب دەستێوەردانا دەولەتی مرۆڤ یان ئەخلاقیدا داناتیە، و زۆربەیا دەما د بەرگێریا د مافێ مولکە تایبەتەیەکان دیاردکەت، هەرچەندە هەندەک نەرەزایەتی لسەر ئەڤێ بانگێشە یێ هەیە کو تایبەتمەندە تایبەت ب پێوێستیا ئازادیا نەرێنی بەرز بکەتەڤە. مافى مروف ئازادیا پۆزەتیفی positie ئەرینی ئەوە خودان شیانێن تاکی لدیڤ پێویستیا ئازادانە خۆە دیاربکەت ، ب پێچەوانە و بەرۆڤاژی  ئازادیا نەرێنییە،  واتە رزگارکرنا تاکی ژ ئاستەنگێن دەرەکی ل سەر کردارو رەفتاران مافێ مرۆڤ. چەمکێ ئازادیا پۆزەتیفی چ دبیت ژ ئازادیا ل سنوورێن ناڤخوەیی بخوڤە بگرێت.

لایەن و پێکهاتێن و کاریگەر  ب بنجینەی بۆ چەمکێ ئازادیا پۆزەتیڤە ، چونکە بۆ  ئازادیێ مافێ  مرۆڤ  دەڤێت مرۆڤ تێکەلبت ژ پێکهاتێن کۆمەلایەتی ل جێبەجێکرنا ئیرادەیا ئازادانە مافى مروف و ئازادی دڤێت د رووێ پێکهاتەی و چینایەتیڤە و جودا ژ  سێکسی و جودا ژ تەمەنی و جودا دژی کێمێەندامان و رەگەزپەرستی دێ شێت ئازادیا مافێ و مرۆڤ کەسی ژناڤ ببەت، چونکە مافێ  مرۆڤ و ئازادیا ئەرێنی ژ بەرژەوەندیا دەزگەهێ کۆمەلایەتی دا، ب شیانیێن هاولاتیان بۆ بەشداریکردن دحکومەت و ناسکرنێ دا و دیارکرن ل سەر دەنگ و بەرژەوەندی و بەرژەوەندییان زێدتتر دەبێت هەر چەندە گوتارا ئیسایا بەرلینی “چەمکێن ئازادیێ” (1958) ب ئیکەم کەس هاتیە ناسکرن ، کو ب ئاشکرا جیاوازی ناڤبەرا مافێ مرۆڤ و ئازادی ئەرێنی و نەرێنی دەرکریە، دەرووناسێن قوتابخانەێن فرانکفۆرت و فەیلەسوفی مارکسیستی هیومانیست ئیریک ڤۆم بە ئاشکرا د کتیبا ترس ل ئازادی ل سالا 1941 ل ناڤبەرا مافێ مرۆڤ ئازادیا ئەرێنی و سلبی ژیک جوداکریە، ئەگەرێ ئەڤێ ڤەدگەریت کو زێدەترە ژ 10 ساڵان بەری گوتارا وێ بەری بەرلین بکەڤیت. بۆ مافێ مرۆڤ دەربڕین بنیاتکرن واتا تە مافێ نەرازی و ڕازیوونێ هەیە ب ڕایا ئەڤێن دیتر هەیە،و زانیاریە دگەڵ ئەڤێن دیتر دبنە هاوبەش ، مافێ مرۆڤ و ئازادیا ڕادەربڕینی بنیاتکرنێ دێاردکەت، کو کۆمەڵگەهەکا دادپەروەرانە پەێدادکەت، کۆمەڵگەهەکا کو مافێ مرۆڤ و دادپەروەری بناسێت خزمەتێ دکەت و هەندەک جار دەسەڵات ماددێ 19ی جاڕنامەیا جیهانی مافێن مرۆڤ و ئەو مافێن ژلایەن ڕێکخراوا مافێ مرۆڤەوە  پشتەڤانی بوکرن، مافێ ئازادیا ئایین و ئازادی وێژدان مافێ مرۆڤ و هزركرن( فکر) و مافێ پێکهێنانا پارتا سیاسی  و مافێ  خۆپیشاندان و ب ئاشتیان بخوڤەدگریت

مووسا  خالد

2023.11.15